“İlgi Eki Olan ki” Nasıl Anlaşılır?
Dil, zamanla biçimlenmiş bir canlıdır. Tarihin ve insan topluluklarının izlerini taşır. Türkçede ekler ve bağlaçlarla kendini gösteren bu biçimlenme, hem salt iletişim aracı hem de kültürel aktarım aracıdır. “İlgi eki” ya da başka bir ifade ile “tamlayan hâli eki” ve karşılaştırmalı olarak “-ki” biçiminin kullanımı üzerine odaklanırken, dilin tarihsel evrimini ve günümüzdeki akademik tartışmalarını da göz önünde bulunduracağız.
Tarihsel Arka Plan
Türkçede ekler sistemi aglutinatif (yapışkan) yapıdadır; kelimelere eklenen hâl, iyelik, tamlayan gibi ekler yeni anlam katmanları oluşturur. :contentReference[oaicite:0]{index=0} “Tamlayan hâli”, yani bir varlığın başka bir varlığa ait olduğunu ya da bir ismin başka bir isme bağlandığını işaret eden eklerdir: örneğin “evin”, “kitabın”, “çocuğun”. Bu bağlamda, “ilgi eki” adını da alır. :contentReference[oaicite:1]{index=1}
Ayrıca, “-ki” biçimi Türkçede farklı işlevlerde yer alır: birinci olarak “ilgi zamiri” işleviyle (“seninki”, “onunki”), ikinci olarak bağlaç ya da yapım eki şeklinde karşımıza çıkar. :contentReference[oaicite:2]{index=2} Bu çok yönlü kullanım, tarihsel süreçte Türkçenin morfolojik zenginliğini göstermektedir.
Eklerin Evrimi
19. ve 20. yüzyıl dilbilgisi çalışmalarına bakıldığında, tamlayan hâlinin (“-ın, -in, -un, -ün”) klasik kaynaklarda açıklandığı görülür. :contentReference[oaicite:3]{index=3} Günümüzde ise, özellikle dilbilimsel araştırmalar eklerin bilgi işleme süreçleri üzerindeki etkisine ve okuma sürecinde nasıl algılandığına yönelik sorgulamalar içermektedir. Örneğin morfolojik eklerin okuma hareketleri üzerindeki etkisi gibi çalışma alanları açılmıştır. :contentReference[oaicite:4]{index=4} Bu açıdan, “-ki”nin ilgi işlevi de sadece gramer bilgisi değil, bilişsel dilbilim çerçevesinde de anlam kazanır.
“-ki” İlgi Eki Nasıl Anlaşılır?
İlgi eki olarak kullanılan “-ki”, tamlayan hâlinin ardından gelir ve bir ismin veya isim tamlamasının yerini tutar. Bu durumda genellikle “benimki”, “seninki”, “onunki” gibi biçimler alır. Örneğin:
- “Bu seninki mi?” – senin olan (isim tamlaması) → seninki
- “Onunki farklıydı.” – onun olan … → onunki
Bu kullanımda “-ki” ekini diğer “ki”lere (bağlaç olan “ki”, yapım eki “ki”) ayırmak önemlidir. Bağlaç “ki” ayrı yazılır ve cümle anlamında mantıksal ilişki kurar (“O kadar çalıştı ki başardı.”). Yapım eki “-ki” ise sıfat ya da zarf türeten bir ek olabilir (“gönülki”, “yeşilki”… gibi). Öte yandan ilgi eki “-ki” bitişik yazılır ve miktar ya da aidiyet ilişkisini gösterir. :contentReference[oaicite:5]{index=5}
Dolayısıyla, “ilgi eki olan ki”nin anlaşılmasında şu ölçütler kullanılabilir:
- Bitlik (bitim): Ek, kendinden önceki sözcüğe bitişik mi yazılmış? (örneğin “seninki”)
- Anlam bağlamı: Burada bir sahiplik, aitlik veya “o şeye ait olan” anlamı mı var? (“Onunki farklıydı” gibi)
- Yazım: Ayrı mı, bitişik mi? Ayrı ise bağlaç olabilir; bitişik ise büyük olasılıkla ilgi eki ya da yapım eki.
- Fonksiyon: İsim tamlamasında tamlanan yerine geçiyor mu? Oysa bağlaç olan “ki” mantıksal bir bağlantı kurar.
Yaygın Yanılgılar
Bazı karışmalar “-ki”nin bağlaç mı yoksa ilgi eki mi olduğu konusunda olur. Örneğin “Görüşmeleri ki beklemiştim” gibi bir kullanım — burada ayrı yazılan “ki” bağlaç işlevindedir. Oysa “oda seninkinden küçüktü” gibi örnekte “seninkinden” kısmında “seninki + den” kalıbı üzerinden ilgi eki vardır.
Ayrıca iyelik ekleri ile karıştırılma eğilimi vardır; fakat iyelik ekleri (örneğin “-im”, “-in”, “-i”) doğrudan sahip olunan şeye eklenirken, ilgi eki tamlayan hâlini gösterir ve genellikle ardından gelen “-ki”yle birlikte “sahip olunan şeyin kendisi”ne dönüşür. :contentReference[oaicite:6]{index=6}
Akademik Tartışmalar ve Modern Kullanım
Günümüzde morfoloji ve dilbilim alanında “eklerin okunma sürecine etkisi” gibi araştırmalar artmıştır. Örneğin bir çalışmada, Türkçedeki eklerin okuma sırasında göz hareketlerini etkilediği ve morfolojik analiz gerektirdiği ortaya konmuştur. :contentReference[oaicite:7]{index=7} Bu bağlamda “-ki” ekinin ilgi işlevi araştırmalara konu olmaktadır: Ek kullanımı, otomatik yazım-kontrol sistemlerinde bile ayrı değerlendirilmekte, dolayısıyla yanlış kullanımın tespiti üzerine çalışılmaktadır.
Dil eğitiminde ise “-ki”nin hangi durumda ilgi eki olduğunu öğretmek, öğrenciler için hem dilbilgisel doğruluğu hem de yazılı anlatım becerisini geliştirme açısından önemlidir. Bağlaç “ki”yle karıştırılması, anlam ve yazım hatalarına neden olabilir.
Öğretim ve Uygulama Önerileri
Öğrencilere şu yöntemlerle “-ki”nin ilgi eki olarak kullanımını öğretmek fayda sağlar:
- Örnek cümlelerle “seninki”, “onunki”, “bizimki” gibi biçimler üzerinde durmak.
- Bağlaç “ki”nin bulunduğu ve “-ki” ilgi eki bulunan cümleleri karşılaştırmak: ayrı yazım mı, bitişik mi? Anlam bağlamı nedir?
- Yazılı metinlerde öğrencilerin kendi sahiplik anlatımlarını yazmaları ve “-ki” ekini kullanarak cümlelerini kontrol etme.
Sonuç
“İlgi eki olan ki” biçimi, Türkçede sahiplik, aidiyet ve tamlayan ilişkilerini ifade eden önemli bir gramer öğesidir. Tarihsel olarak Türkçenin ek kuralları içindeki yerini almış, günümüzde de morfolojik ve dilbilimsel araştırmaların konusu olmuştur. Bitim olarak “‑ki”, yazım ve anlam açısından bağlaç ve yapım ekinden ayırt edilmelidir. Bu ayrım dilin doğru ve etkili kullanımını sağlar ve yazılı anlatımda dikkat gerektirir. Bu yazıyı okurken, siz de metinlerinizde “‑ki”nin hangi işlevle kullanıldığını fark ettiniz mi? Sizce içinde bulunduğunuz yazılı ya da sözlü anlatımda “seninki”, “onunki” gibi biçimlere dikkat ediyor musunuz?