Devlet Adına Kamulaştırma Kararını Kim Alır? Güç, Yetki ve “Kamu Yararı”nın Gölgesindeki Çizgi
Konuya kişisel bir yerden gireyim: Kamulaştırma denince aklıma hep aynı sahne geliyor—bir toplantı odası, duvarda “kamu yararı” yazılı bir slayt, masada birkaç imza kalemi… Ve tam o anda soruyorum: Bu imzayı kim atıyor? O imza, bir ailenin hatırasını, bir çiftçinin tarlasını, bir esnafın dükkanını tarihe karıştırabiliyor. Evet, kamulaştırma bazen gerekli; ama kararı veren elin nasıl, nerede, hangi denetimle hareket ettiğini yüksek sesle konuşmak zorundayız.
—
Kim Alır? “Devlet” Denen O Büyük Soyutlama Değil, Somut Kurullar
Devlet adına kamulaştırma kararını sihirli bir “devlet” almaz; somut idareler ve kurullar alır:
Merkezi idare ve bağlı kurumlar (bakanlıklar, genel müdürlükler, KİT’ler): Kurumun kendi mevzuatına göre yetkili amiri veya yönetim/encümen benzeri karar organı kamu yararı ve kamulaştırma işlemine karar verir.
Belediyeler: Belediye encümeni karar alır; teknik ve mali hazırlıklar idarenin birimlerince yürütülür.
İl özel idareleri: İl encümeni yetkilidir.
Köyler: İhtiyar meclisi/heyeti üzerinden süreç işletilir.
Özerk/özel statülü kamu tüzel kişileri (ör. üniversiteler, düzenleyici kurumlar): Kendi yönetim kurulları veya mevzuatın tayin ettiği organ karar verir.
Kısacası, “kamu yararı” kararı ve kamulaştırma işlemi, idarenin tüzel kişiliği adına hareket eden somut bir kurul veya üst yönetici tarafından alınır. Ve o imza, teknik raporlar, değerleme dosyası, plan kararları ve bütçe kabiliyetinin üzerinde yükselir.
—
En Çetrefil Başlık: “Acele Kamulaştırma” ve Tek Kalemde Verilen Güç
Tartışmanın kalbi burada atıyor. Acele kamulaştırma, olağan kamulaştırma adımlarını hızlandıran, bazen de fiilen kısaltan bir istisnadır. Büyük altyapı, enerji, savunma gibi projelerde üst düzey yürütme organının kararıyla (güncel sistemde Cumhurbaşkanı kararı) devreye girer; idare mahkeme eliyle süratle taşınmaza el koyabilir, bedel sonradan kesinleşir.
Eleştirel soru: Bu kadar hız, yeterli denetim ve şeffaflık olmadan meşru kalabilir mi?
Kararın kapsamı geniş tutulduğunda, “istisna” kolayca “kural”a dönüşmez mi?
Hak sahiplerinin etkili itiraz ve adil bedel arayışı, süratin gölgesinde kalmaz mı?
“Kamu yararı”nı kim tanımlar ve hangi ölçütlerle daraltır/ genişletir?
—
Kamu Yararı: Soyut Bir Kalkan mı, Somut Bir Ölçüt mü?
Karar yetkisi kadar, kamu yararı kararının nasıl verildiği de kritik. Kimi dosyalarda plan kararları, ÇED süreçleri ve ihtiyaç analizleriyle çerçeve sıkı tutulur; bazılarında ise gerekçe, tek paragrafla geçiştirilebilecek kadar esnek yazılır.
Problem şu: Kamu yararı geniş yorumlandıkça, bireysel mülkiyetin çekirdeği daralır. Mahkemeye “gerekçe gösterin” demek kolay; ama nitelikli, denetlenebilir, veri temelli gerekçe üretmek idarenin omzundaki gerçek yük.
—
Değerleme, Uzlaşma, Tescil: Karar Almak Yetmez; Adil Bedel Şart
Kararı verdiniz, peki sonra?
Değerleme raporları (emsal, gelir, maliyet yaklaşımları) asıl imtihan. Bağımsız ve tutarlı olmak zorunda.
Uzlaşma görüşmeleri: “Pazarlık” usulü gerçekten eşit bir masaysa, masanın ayakları aynı yükü taşımalı.
Bedel tespiti ve tescil davası: Yargının rolü, idarenin hızına denge getirmek. Ekspertizler sorgulanabiliyor mu? Hakim, emsal veri setini gerçekten tartışıyor mu?
Eleştirel tespit: Yetkiyi veren el güçlü; ama denetimi sağlayan mekanizmalar aynı ölçüde hızlı ve erişilebilir değilse, terazinin kefesi kaçınılmaz biçimde idareden yana ağır basar.
—
Belediyeler ve Yerel Projeler: Yakın Demokrasi, Yakın Risk
Belediye encümeninin kararı “yerelde demokrasi”nin tezahürü gibi görünür; mahalle parkı, okul yolu, semt kliniği… Peki ya rant baskısı?
Plan tadilatları ve proje öncelikleri, kimi bölgelerde piyasa aktörlerinin nüfuz alanına girebiliyor.
Kamulaştırma, kamu yararı yerine değer aktarımı aracına dönüşürse ne olacak?
Şeffaf veri odaklı raporlama zorunlu olmadığında, vatandaş hangi bilgiyle itiraz edecek?
—
Kim Denetler? Meclis mi, Yargı mı, Kamuoyu mu?
Teoride üç sacayağı var:
1. Yargısal denetim: Usul ve esasa ilişkin hukuka uygunluk kontrolü.
2. Siyasal denetim: Meclis ve yerel meclislerde soru, denetim komisyonları, faaliyet raporları.
3. Kamuoyu denetimi: Basın, STK’lar, meslek odaları, mahalle inisiyatifleri.
Pratikte ise bilgi asimetrisi, maliyet ve süre baskısı, vatandaşın elini zayıflatıyor. Acele kamulaştırmada bu dengesizlik daha görünür: Proje ilerlerken, itirazınız oldu-bittiye yetişmek zorunda kalıyor.
—
Çerçeveyi Nasıl Sağlamlaştırırız?
Gerekçe standardı: Kamu yararı kararı veri seti, ihtiyaç analizi, alternatif güzergâh/yer incelemesi ile desteklenmeli.
Açık değerleme: Emsal listeleri, düzeltme katsayıları, gelir varsayımları paylaşılabilir olmalı.
Ön katılım: Proje öncesi mahallî istişare toplantıları, zorunlu ve kayıt altına alınmış bir aşama olmalı.
Acele sınırı: Acele kamulaştırma, süre ve konu bakımından dar, net ve ölçülü tanımlanmalı; otomatik refleks olmaktan çıkarılmalı.
—
Son Söz: İmzanın Sahibi Kadar, İmzanın Gölgesi de Önemli
“Devlet adına kamulaştırma kararını kim alır?” sorusunun cevabı; belediye encümeninden bakanlık üst yöneticisine, üniversite yönetim kurulundan Cumhurbaşkanına kadar uzanan kurumsal bir yelpaze. Asıl mesele, bu yetkinin şeffaf, ölçülü, veri temelli ve denetlenebilir kullanılıp kullanılmadığı. Bir imza, bir şehri dönüştürebilir—ama hakikati saklayan imza, güveni de yok eder.
—
Provokatif Sorular
– Acele kamulaştırma kararının kapsamı sizce daraltılmalı mı, mevcut hali yeterince ölçülü mü?
– Belediyelerde kamu yararı kararları alınırken bağımsız değerleme ve etki analizleri zorunlu olmalı mı?
– Bir projede “kamu yararı” yerine “özel kazanç” kokusu alırsanız, hangi veriler sizin için kırmızı alarmdır?
– Kamulaştırma kararlarında ön katılım sağlansaydı, mahkeme dosyalarının sayısı azalır mıydı?
Yorumlarda Buluşalım
Bu yazıyı bir tartışma daveti olarak düşünün. Kendi deneyiminiz, mahallenizdeki projeler, gördüğünüz iyi/kötü uygulamalar… Hepsini yazın. Kamu yararı gerçekten hepimizin; o zaman karar mekanizması da hepimizin gözü önünde olmalı.
Okur Topluluğuna Not
Bu başlık altında, farklı görüşlerin yapıcı bir tonda konuşulduğu bir alan kurmak istiyoruz. Sorularınızı, eleştirilerinizi ve örneklerinizi paylaşın; birlikte daha adil ve şeffaf bir çerçeveyi tartışalım.